“Trời xanh cao thẳm mấy tầng khơi
Nỡ để duyên ai luống thiệt thòi”
Cuối thời Lê trung hưng, xuất hiện một danh sĩ tài hoa, tuấn dật, phong nhã, kiến thức uyên thâm, tư chất hơn người,… (nói chung là con nhà người ta) gọi là Phạm Thái. Nhà người ta mà tôi muốn nói đến ở đây là nhà ông Trạch Trung Hầu Phạm Đạt, một võ tướng cao cấp thời Cảnh Hưng hoàng đế nổi lên chống Tây Sơn nhưng thất bại. Nối chí cha, ông ngao du khắp nơi, kết bạn đồng chí hướng, mưu đồ đại sự.
Sau một lần nổi dậy không thành [cùng với Phổ tỉnh thiền sư Trương Quang Ngọc] thì ông bị truy nã, đành cắt tóc vào tu ở chùa Tiêu Sơn (Chính là tác phẩm Tiêu Sơn tráng sĩ của nhà văn Khái Hưng). Vài năm sau, bạn ông là Trương Đăng Thụ cho người đón ông lên Lạng Sơn tính chuyện phù Lê. Ở đây ông quen với Trương Quỳnh Như là em gái của Trương Đăng Thụ. Dưới mắt ông, nàng là một người con gái:
“Xuân hoa bậc ấy đang vừa,
Tuổi vừa đôi tám, phong tư lạ lùng.
Thước tầm phỏng dạng bằng ông,
Lam pha mày liễu, mỡ đông da gà.
Chiều cá nhảy, vẻ nhạn sa,
Mắt long lanh nguyệt, thức rà rà mây.
Má hồng môi thắm hây hây…
Khổ mê thược dược, thức say hải đường”
“Trai anh hùng, gái thuyền quyên”, họ cùng nhau xướng họa thơ văn rồi phải lòng nhau. Cha của nàng yêu mến tài năng và đức độ nên có ý bằng lòng nhưng mẹ nàng lại muốn gã cho một người khác “môn đăng hộ đối”. Quá đau khổ, nàng mang tâm bệnh rồi mất (có một số lại nói rằng nàng tự vẫn). Đây là một trong những thiên tình sử nổi tiếng nhất của nền văn học sử Việt Nam.
Sau khi chứng kiến cái chết của nàng Quỳnh Như, ông quá đau xót, bỏ đi lang bạt khắp nơi. Quảng đời còn lại của ông chìm trong những trận say li bì, và những vần thơ bi quan, yếm thế. Ông mất lúc 36 tuổi (năm Quý Dậu 1813). Đúng 180 năm sau (tức vừa 3 hoa giáp), một người tên gọi Phạm Tấn Trí ra đời ở vùng đất Gò Đen vốn nổi danh lò rượu.
Hai câu thơ đầu là mở đầu trong bài thơ “Khóc Trương Quỳnh Như (bài 1)” của ông:
“Trời xanh cao thẳm mấy tầng khơi,
Nỡ để duyên ai luống thiệt thòi!
Buồn đốt lò vàng hương nhạt khói,
Sầu châm chén ngọc rượu không hơi.
Lầu tây nguyệt gác mây lồng bóng,
Ải bắc hồng sang bể tuyệt vời.
Một mối chung tình tan mấy mảnh,
Suối vàng, ai nhắn hộ đôi lời!”
Tích về chuyện tình Phạm Thái – Trương Quỳnh Như được Cung Tiến nhắc đến trong bài hát Hương xưa của ông:
“Tình Nhị Hồ vẫn yêu âm xưa, cùng Nguyệt Cầm vẫn thương Cô Tô. Nên hồn tôi vẫn nghe trong mơ tiếng đàn đợi chờ mơ hồ. Vẫn thương muôn đời nàng Quỳnh Như thuở đó…”
Dù thích Tuấn Ngọc thật nhưng bài này phải nghe Trần Đức hoặc Sĩ Phú hát thì mới phiêu diêu. Mời nghe nhạc: